«Ιστορίες της Αθήνας: Έργα από την συλλογή της ΑΓΕΤ»
12 Φεβρουαρίου - 12 Μαρτίου 2020
Όψεις της Αθήνας μέσα από μια πολύτιμη συλλογή
Μια σημαντική ομάδα έργων από την ιστορική συλλογή της ΑΓΕΤ – ΗΡΑΚΛΗΣ φιλοξενείται στον Χώρο Τέχνης της Εθνικής Ασφαλιστικής «ΣΤΟart ΚΟΡΑΗ». Η συλλογή που απαρτίζεται από 1472 έργα τέχνης, δημιουργήθηκε στα πλαίσια των ετήσιων ημερολογίων που έβγαζε η εταιρεία και για μισό αιώνα αποτέλεσε παράδοση και σημαντικό εικαστικό γεγονός. Τα περίφημα ημερολόγια φιλοτέχνησαν σημαντικοί καλλιτέχνες όπως ο Δημήτρης Γαλάνης, ο Περικλής Βυζάντιος, ο Δημήτρης Γιαννουκάκης, ο Νίκος Γαβριήλ – Πεντζίκης, Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκικας, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Γιώργης Βαρλάμος και πολλοί άλλοι.
Από το πλήθος των θεματικών που δημιουργούνται από τη συλλογή, στην παρούσα έκθεση επιλέχθηκε να παρουσιαστεί η Αθήνα μέσα από την εικαστική ματιά των Γιάννη Τσαρούχη, Γιάννη Σπυρόπουλου, Γιώργη Βαρλάμου, Πέτρου Ζουμπουλάκη, Μαρίας Πωπ, Χρύσας Βέργη, Παναγιώτη Τέτση και Γιώργου Δρούτσα. Το θέμα της πόλης αποτελεί ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, τα αρχαία ερείπια, το ιστορικό κέντρο, οι παλιές αυλές, οι λαϊκές, οι σύγχρονες πολυκατοικίες, η θάλασσα και οι σταθμοί των τρένων, οι άνθρωποι της πόλης, όλα αποτελούν αφορμή για να μεταφερθούν στο εικαστικό έργο δημιουργώντας έναν γόνιμο διάλογο ανάμεσα στα έργα.
Παλιά σπίτια, καφενεία και όψεις της Αθήνας που χάνονται, αποτυπώνονται στις ακουαρέλες του Γιάννη Τσαρούχη. Γνωστή η μεγάλη αγάπη του ζωγράφου για την παλιά Αθήνα, η οποία την εποχή που δημιουργεί τα έργα του ημερολογίου, σβήνει και παραδίνεται στο έλεος της αντιπαροχής. Τα έργα του ημερολογίου γίνονται μέσα σε μια περίοδο που ο Τσαρούχης κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την αλλοίωση του τοπίου της πόλης με τα κείμενα και τα έργα του. Χρησιμοποιώντας παστέλ αποχρώσεις του ροζ και του γαλάζιου αιχμαλωτίζει το γλυκό αττικό φως και στις διάφορες ώρες της ημέρας. Δύο έργα του Γιάννη Σπυρόπουλου της δεκαετίας του 1950, πραγματεύονται και αυτά όψεις μιας Αθήνας που δεν βλέπουμε πια. Στο έργο Αυλή του 1954, ο ζωγράφος κοιτώντας από ψηλά, αποτυπώνει μια παλιά αθηναϊκή αυλή με τους ανθρώπους της να δουλεύουν. Οι γήινοι τόνοι επικρατούν στο έργο δίνοντας έντονη την αίσθηση της εποχής που διαδραματίζεται το έργο που δεν είναι άλλη από τον χειμώνα. Προχωρώντας σε ακόμα μεγαλύτερη αφαίρεση στα Αναφιώτικα του 1957 και κρατώντας την ίδια οπτική από ψηλά, ο Σπυρόπουλος ζωγραφίζει την παλιά πλακιώτικη συνοικία η οποία μοιάζει με κάτοψη αρχαίας πόλης. Και σε αυτό το έργο επικρατούν οι γήινοι τόνοι, με το κόκκινο και το μπλε να δημιουργούν την απαραίτητη ένταση στο έργο.
Από την άλλη ο Γιώργης Βαρλάμος, μάστορας της ακουαρέλας, αφαιρεί το σύγχρονο αστικό τοπίο και επικεντρώνεται στα αρχαία ερείπια – σύμβολα της πόλης. Ο Παρθενώνας και το Ερέχθειο, οι Κόρες που στέκονται σαν ζωντανές πάνω στα αρχαία ερείπια, το νεκροταφείο του Κεραμεικού. Οι ώχρες και τα πράσινα κυριαρχούν στην χρωματική παλέτα του ζωγράφου. Με τα αρχαία ερείπια της πόλης καταπιάνεται και ο πιο σύγχρονος Γιώργος Δρούτσας παίρνοντας την σκυτάλη από τον προκάτοχό του.
Ύμνος στο σύγχρονο αστικό τοπίο αποτελούν τα έργα του Πέτρου Ζουμπουλάκη. Ο Ζουμπουλάκης απεικονίζει στα έργα του διάφορες πλευρές της Αθήνας. Λεωφορεία που διασχίζουν την πόλη, σύγχρονες πολυκατοικίες που υψώνονται γύρω από το λόφο του Λυκαβηττού πλησιάζοντας ασφυκτικά κοντά του. Άνθρωποι στριμωγμένοι σε μια στάση λεωφορείου μπροστά από την Αθηναϊκή Τριλογία, παλιά σπίτια δίπλα σε σύγχρονα, η πόλη μια ατέλειωτη τσιμεντούπολη που όμως δεν λέει να χάσει τον ρομαντισμό της. Οι λαϊκές με το πολύχρωμο πλήθος του Παναγιώτη Τέτση, αποτελούν έργα – σταθμό στην πορεία του ζωγράφου. Στον Τέτση το θέμα αποτελεί απλά την αφορμή για μια χρωματική πανδαισία πετυχαίνοντας ταυτόχρονα να αποδώσει τους ήχους και τις μυρωδιές της σκηνής που απεικονίζεται.
Τα χαρακτηριστικά έργα της Μαρίας Πωπ, σαν σκηνικά ενός θεατρικού, αποτυπώνουν μια πιο χαρούμενη όψη της Αθήνας. Η Πωπ ζωγραφίζει την αγαπημένη περιοχή της Πλάκας, με τους ανθρώπους, τα σπίτια και τα μαγαζιά της. Η αμεσότητα των έργων δημιουργεί μια αίσθηση οικεία στον θεατή σαν να τον προσκαλεί να περιηγηθεί στα γνώριμα σοκάκια. Τέλος, την έκθεση ολοκληρώνουν τα έργα της Χρύσας Βέργη. Η Βέργη, καθιερωμένη στο καλλιτεχνικό κοινό κυρίως για την θαυμαστή ικανότητα της στην απεικόνιση του υγρού στοιχείου, αποτυπώνει μοναδικά το Φαληρικό δέλτα και τις εκβολές του Ιλισού. Ξεχωριστά είναι και τα δύο έργα της που αποδίδουν τους παλιούς σταθμούς των τρένων. Άρτια στο σχέδιο και στον χειρισμό της χρωματικής της παλέτας, καλύπτει τα έργα της με μια νότα νοσταλγίας.
Οι Ιστορίες της Αθήνας, όπως εκτυλίσσονται μέσα από τα έργα της έκθεσης, είναι βιώματα μιας πόλης που έχουμε μέσα μας είτε από τη βιωματική μας εμπειρία είτε από τις αφηγήσεις των δικών μας ανθρώπων. Είναι ιστορίες γνώριμες και εξαιρετικά οικίες. Μέσα στα πλήθη των λαϊκών του Τέτση θα βρούμε και τον δικό μας εαυτό. Είναι ο ίδιος εαυτός που περιμένει στην στάση του Ζουμπουλάκη ή κάθεται με την πλάτη γυρισμένη στο καφενείο του Τσαρούχη. Ιστορίες για την ιστορία της, το τοπίο και την καθημερινότητά της. Η ομάδα των έργων της ΑΓΕΤ – ΗΡΑΚΛΗΣ που παρουσιάζεται στην έκθεση περιέχει όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν την πόλη της Αθήνας.
Βένια Παστάκα
Ιστορικός Τέχνης
Η συλλογή της ΑΓΕΤ ΗΡΑΚΛΗΣ: Ένα συναρπαστικό πανόραμα της νεοελληνικής τέχνης
Η συλλογή έργων τέχνης της Ανωνύμου Γενικής Εταιρίας Τσιμέντων ΗΡΑΚΛΗΣ περιλαμβάνει 1472 έργα που στην πλειονότητά τους δημιουργήθηκαν αποκλειστικά για να κοσμήσουν τα ετήσια ημερολόγια που εξέδιδε η Εταιρία από το 1956 μέχρι το 2009. Περισσότεροι από 60 Έλληνες καλλιτέχνες φιλοτέχνησαν έργα ειδικά για τα ημερολόγια, καθιερώνοντας με τον τρόπο αυτό μια μακρόχρονη δημιουργική παράδοση. Το αποτέλεσμα της προσπάθειάς τους, πέρα από την αναμφισβήτητη καλλιτεχνική του αξία, πέτυχε και κάτι άλλο, εξίσου σημαντικό: την ένταξη της νεοελληνικής τέχνης στην καθημερινότητα χιλιάδων ανθρώπων, με τρόπο εύληπτο και πρωτότυπο.
Οι παλαιότεροι καλλιτέχνες των ημερολογίων έχουν γεννηθεί στα τέλη του 19ου αιώνα: Είναι οι Αγήνωρ Αστεριάδης, Νικόλαος Βεντούρας, Περικλής Βυζάντιος, Δημήτρης Γαλάνης, Δημήτρης Γιαννουκάκης και Ευθύμιος Παπαδημητρίου. Οι υπόλοιποι μπορούν να ενταχθούν σε τρεις μεγάλες ομάδες, με βάση τη χρονολογία γέννησής τους. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει όσους έχουν γεννηθεί από το 1900 ώς το 1919. Εδώ εντάσσονται οι Σπύρος Βασιλείου, Ανδρέας Βουρλούμης, Κωνσταντίνος Γραμματόπουλος, Γιάννης Μόραλης, Γιώργος Μανουσάκης, Κώστας Μαλάμος, Νίκος Νικολάου, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Γιώργος Σικελιώτης, Γιάννης Σπυρόπουλος, Γιάννης Τσαρούχης και Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει καλλιτέχνες με έτος γέννησης από το 1920 ώς το 1939 και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τους: Γιώργη Βαρλάμο, Νίκο Γεωργιάδη, Πέτρο Ζουμπουλάκη, Γιάννη Μιγάδη, Μαρία Πωπ, Φώτη Σαρρή, Σωτήρη Σόρογκα, Παναγιώτη Τέτση και Αλέκο Φασιανό. Στην τρίτη και τελευταία ομάδα ανήκουν οι νεότεροι, με έτος γέννησης από το 1940 και μετά· μεταξύ άλλων οι Τάσος Αριδάς, Χρύσα Βέργη, Μάρκος Βενιός, Κώστας-ΗΡΑΚΛΗΣ Γεωργίου, Δημήτρης Κούκος, Αχιλλέας Δρούγκας, Γιώργος Δρούτσας, Αλέκος Λεβίδης, Χρήστος Μποκόρος, Καλλιρρόη Μαρούδα και Μαρία Φιλοπούλου.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχουν και τα κείμενα που δημοσιεύθηκαν στα ημερολόγια για τους καλλιτέχνες, γραμμένα από γνωστούς τεχνοκριτικούς, ιστορικούς της τέχνης και πνευματικούς ανθρώπους, παλαιότερους και σύγχρονους, όπως η Νίκη Γουλανδρή, ο Άγγελος Δεληβορριάς, ο Μαρίνος Καλλιγάς, η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, ο Στέλιος Λυδάκης, ο Ευγένιος Ματθιόπουλος, η Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου, ο Δημήτρης Παπαστάμος, ο Μάνος Στεφανίδης, η Αθηνά Σχινά και ο Χρύσανθος Χρήστου.
Τον Σεπτέμβριο του 2011 η συλλογή παραχωρήθηκε με χρησιδάνειο στο Μουσείο Μπενάκη, με σκοπό την όσο το δυνατόν πληρέστερη αξιοποίησή της μέσω εκθέσεων, δανεισμών και δημοσιεύσεων. Στο πλαίσιο αυτό έχουν ήδη διοργανωθεί δύο μεγάλες εκθέσεις στο Μουσείο Μπενάκη (Έλληνες ζωγράφοι στα ημερολόγια της ΑΓΕΤ ΗΡΑΚΛΗΣ 1956-2009, 26 Οκτωβρίου - 4 Δεκεμβρίου 2011 και Δώδεκα καλλιτέχνες ζωγραφίζουν τόπους της Ελλάδας, χάρτες και τοπία από τη συλλογή της ΑΓΕΤ ΗΡΑΚΛΗΣ, 20 Δεκεμβρίου 2012 - 20 Ιανουαρίου 2013), ενώ εκδόθηκαν και οι αντίστοιχοι αναλυτικοί κατάλογοι. Επιπλέον, έχουν διοργανωθεί και άλλες σημαντικές εκθέσεις με έργα της συλλογής σε πινακοθήκες και ιδρύματα σε όλη την Ελλάδα. Τέλος, αρκετά από τα έργα που έχουν παραχωρηθεί εκτίθενται μόνιμα στην Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα του Μουσείου Μπενάκη, έχοντας λάβει τη θέση τους ανάμεσα στα υπόλοιπα εκθέματα που αναδεικνύουν την πνευματική και καλλιτεχνική παραγωγή του τόπου μας κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα.
Η συλλογή της ΑΓΕΤ ΗΡΑΚΛΗΣ αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση, τόσο για το μέγεθος και την ποικιλία της όσο και για την ποιότητα πολλών από τα έργα που περιέχει. Η οργάνωση και η συμπλήρωσή της ήταν το αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης διαδικασίας, η οποία καθορίστηκε από το δίπολο έργο τέχνης-ημερολόγιο, το καθένα με τη δική του ξεχωριστή σημασία: αφενός, τα έργα αποτελούν την εικαστική μαρτυρία κάθε εποχής, το πολιτισμικό αποτύπωμα της ανθρώπινης δραστηριότητας· αφετέρου, τα ημερολόγια λειτουργούν αυτόνομα, επιτελούν τη δική τους σημαντική λειτουργία και εξελίσσονται σε βάθος χρόνου σε μικρά αυθύπαρκτα έργα τέχνης. Η ιδιαιτερότητα αλλά και η γοητεία της συλλογής βρίσκεται στο γεγονός ότι ο σημερινός μελετητής δεν έχει να αντιμετωπίσει μια συλλογή με αρχή, μέση και τέλος, αλλά ένα σύνολο από πολλές μικρότερες υπό-συλλογές, που η καθεμιά διατηρεί την αυτονομία της. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί η έκθεση Ιστορίες της Αθήνας που φιλοξενείται στον χώρο stoart της Εθνικής Ασφαλιστικής και περιλαμβάνει έργα οκτώ καλλιτεχνών από τα αντίστοιχα ημερολόγια, που δημοσιεύθηκαν από το 1964 ώς το 1998.
Κωνσταντίνος Παπαχρίστου
Ιστορικός τέχνης – Μουσείο Μπενάκη
Ιανουάριος 2020
